بانک‌های بزرگ و بورسی همانند ملت و تجارت از جمله بانک‌هایی هستند که حاصل ادغام و تملیک ده‌ها بانک کوچک و بزرگ هستند و یا بانک آینده با سهم بازاری نزدیک به ۱۰ درصد حاصل ادغام چند موسسه در یک بانک است. اما نکته مهم در روند ادغام‌ها در ایران بر خلاف تجربه سایر کشورها، دستوری و اجباری بودن این ادغام‌ها و یا به عبارتی بهتر تصمیم حاکمیتی است. هر چند این اجباری بودن (مشروط به اینکه بانک حاصل از ادغام سالم و کارا باشد) نمی تواند یک امتیاز منفی تلقی شود اما امتیاز و اثربخشی آن به حد ادغام‌های داوطلبانه نمی‌رسد.
ادغام‌های داوطلبانه
ادغام‌های داوطلبانه ادغام‌هایی هستند که مالکین (سهامداران) اعم از دولت یا اشخاص بخش خصوصی بدون دخالت افراد خارج از سهامداری با بررسی‌های کارشناسی و با در نظر گرفتن اهداف مشخص تصمیم به ادغام بانک‌های تحت مالکیت خود با یکدیگر میگیرند و کلیه تشریفات ادغام از مسیر کارشناسی و حقوقی پیش رفته و حقوق تمامی ذینفعان بانک حفظ می شود. به نظر می‌رسد با استقرار کامل حاکمیت شرکتی و مقررات مالک واحد و گسترش فضای شفافیت مالی در بانک‌های ایرانی و همچنین در آینده امکان حضور بانک‌های خارجی، تشدید رقابت‌های سالم و وابسته شدن حیات بانک‌ها به خلق ثروت و سودآوری مستمر، بازار ادغام‌های داوطلبانه در بازار مالی ایران داغ شود.
ترویج فرهنگ مستندسازی
یکی از مشکلاتی که در سازمان‌های کشور به ویژه در بانک‌ها مشاهده میشود ضعف در مستندسازی و یا ضعف در اظهار مستندات است که این مشکل دلایل زیادی دارد از جمله اینکه با تغییر هر مدیری مستندات دوران او به بایگانی رفته و مستندات جدیدی تولید میشود و این موضوع هزینه‌های فرصت زیادی را به کشور تحمیل می‌کند. از ابتدای انقلاب تاکنون ادغام‌های بسیار زیادی در ایران اتفاق افتاده است. اگر پژوهشگری کتاب یا مجموعه‌ای از مستندات این ادغام‌ها را نیاز داشته باشد با مشکل مواجه خواهد شد. مستندات فقط تاریخچه ادغام‌ها نیست بلکه شامل تمامی صورتجلسات، مجوزها، مکاتبات مهم، مذاکرات و تصمیم‌ها به همراه رزومه افرادی میشود که متولی این ادغام‌ها بودند و در شرایط مطلوب‌تر شامل مصاحبه با همه افراد در خط مقدم ادغام میشود. با توجه به اینکه تجربه هر ادغام و تملیک با ادغام‌های قبلی تفاوت دارد این مستندات می‌تواند از بسیاری اشتباهات غیرقابل جبران جلوگیری کند.
ادغام‌های پیش‌رو
در حال حاضر اقتصاد سیاسی ایران شاهد بزرگترین تجربه ادغام و تملیک در نظام بانکی است. ادغام تعاونی اعتبار ثامن در بانک بورسی انصار و همزمان ادغام بانک‌های وابسته به نهادهای نظامی و انتظامی در بانک دولتی سپه که بعد از پایان تشریفات ادغام، این بانک بعد از بانک ملی به بزرگترین بانک کشور (حدود ۱۳ درصد سهم بازار) تبدیل میشود؛ اما با تقسیم بانک‌های کشور به دولتی و خصوصی نارسایی‌هایی در ساختارهای مالکیتی، مالی و منابع انسانی آنان مشاهده میشود. طرح و پیشنهاد این است که در هر وضعیت دولتی و خصوصی سهامداران به دلایل مختلف به‌ویژه انگیزه صرفه‌جویی به مقیاس و افزایش توان بانک‌های ایرانی در سطح بین‌المللی برای ادغام‌های داوطلبانه تصمیم‌سازی کنند. یکی از معیارهای تصمیم‌گیری می‌تواند این موضوع باشد که بانک ادغام‌پذیر یا بانک جدید حاصل از ادغام در جایگاه ۱۰۰ بانک برتر دنیا قرار گیرد و این چشم‌انداز با اجماع ملی و با اراده دور از دسترس نیست.
طرح نو در ادغام
ادغام‌های داوطلبانه می‌تواند در بانک‌های خصوصی شده و خصوصی انجام شده و ضمن محافظت از دارایی‌های مردم و حفظ حقوق همه ذینفعان، اقتصاد کشور را از ریسک‌های سیستمی نیز محافظت کند. همچنین، در رابطه با بانک‌های دولتی نیز تشکیل بانک جامع دولتی در ایران می‌تواند الگویی از ادغامی بزرگ در ژاپن باشد. یکی از ادغام‌های بزرگ که بزرگترین بانک ژاپن را تشکیل داد و منجر به تاسیس بانک BTMU شد از ادغام بانک‌های توکیو، میتسوبیشی و هلدینگ UFJ در سال‌های ۱۹۹۶، ۲۰۰۲ و ۲۰۰۶ میلادی بود.
*محمد ربیع‌زاده (کارشناس بانکی)/ایبنا
